شب قدر، فصل نزول آیات رحمانی بر بوستان جان‌های روحانی است
شب قدر
شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست. قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن گفته است. در قرآن و روایات ارزش شب قدر بیش از هزار ماه دانسته شده است. این شب بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه می‌کنند.
زمان دقیق شب قدر، روشن نیست، ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع شده است و به احتمال زیاد یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ و یا ۲۳ این ماه است. شیعیان بر شب ۲۳ رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ رمضان تاکید بیشتری دارند.
شیعیان در این شب‌ها با الگوگیری از معصومان(ع)، به شب‌زنده‌داری، خواندن قرآن، دعا و دیگر آیین‌ها و اعمال این شب می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شب‌ها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
نامگذاری«قَدْر» کلمه‌ای عربی به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است. درباره اینکه چرا این شب را «قدر» نامیده‌اند، دلایلی ذکر شده است:
• عده‌ای می‌گویند: چون مقدرات انسان‌ها و اندازه و قدر رویدادهای سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند.
• گروهی معتقدند اگر کسی این شب را احیا بدارد، صاحب قدر و منزلت می‌شود.
• گروهی دیگر نیز می‌گویند: علت نامگذاری، شرافت و قدر والای این شب است.
از شب قدر به نام‌های «لیلة‌العظمه» و «لیلة‌الشرف» نیز یاد شده است.
جایگاه و اهمیت
شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی است. بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند. در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است. در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است. آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است. همچنین از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست. بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شبهای آن گرانقدر و با فضیلت‌اند. در برخی از روایات آمده است که فاطمه(س) سرّ شب قدر است و هر کس منزلت فاطمه(س) را درک کند، شب قدر را درک کرده است.[۱۵] وقوع برخی حوادث همانند شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
نزول قرآن
آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است. محمد عبده معتقد است آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است؛ اما بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی یا نزول اجمالی قرآن می‌گویند.
تقدیر امور
امام باقر در توضیح آیه چهار سوره دخان می‌گوید هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود. بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است. علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد». بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی و سایر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء گردیده است.
آمرزش گناهان
بنا بر منابع اسلامی، شب قدر شب ویژه رحمت الهی و آمرزش گناهان است و شیطان در این شب به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود».
نزول فرشتگان
بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند. امام باقر در این باره گفته است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم». در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.
زمان
در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
دیدگاه شیعه
مفسران شیعه با استناد به ظاهر آیات سوره قدر معتقدند شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر(ص) ندارد، بلکه هر سال تکرار می‌شود. روایات بسیاری نیز که به عقیده برخی در حد تواتر است، این مطلب را تأیید می‌کند. با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام‌یک از شبهای سال است، وجود ندارد. ولی روایات بسیاری تاکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است.
در روایات شیعه بر احیا گرفتن سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان تاکید بیشتری شده و از میان این سه شب نیز اهتمام به شب بیست و سوم بیش از بقیه شب‌هاست. بنابر روایتی دیگر، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست و یکم، إبرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد. شب ۲۷رمضان و شب نیمه شعبان هم دو احتمال دیگر برای شب قدر است.
دیدگاه اهل سنت
بیشتر اهل سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است و احتمال شب قدر بودن ۲۷ رمضان، بیشتر از بقیه شب‌هاست. بر این اساس، اهل سنت در این شب به دعا و شب‌زنده‌داری می‌پردازند. برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد(ص) هر ساله تکرار می‌شد، اما پس از آن دیگر شب قدری نیست. به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شبی نامعلوم است. این عده معتقدند شب قدر، در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد.
دانستنیهای جالب درباره شب قدر
1-آیا می دانید شب قدر یک شب است که برابر با هزار ماه است و هر کار خوب در آن ،مانند کارهای خوبی است که مردم در هزار ماه دیگر انجام دهند. مثلا پاداش یک نماز مستحبی در شب قدر برابر با جایزه هفتاد شب نماز مستحبی خواندن در شبهای دیگر است. (روضه الواعظین، ج 2،ص 338)
2-آیا می دانید احیای شب قدر یعنی اینکه در شب قدر تا می توانیم عبادت و دعا کنیم و سعی کنیم اعمال مستحبی آن شب را انجام دهیم تا بیشترین وبهترین جایزه های آن شب نصیبمان شود. البته شب قدر تنها از غروب تا سحر نیست بلکه از ابتدای صبح آن روز تا سحر فردا را شامل می شود. بنابراین از صبح تا پایان آن روز برای عبادت و دعا فرصت هست و نباید منتظر شب شدن باشیم.(امالی شیخ صدوق،ص654)
3-آیا می دانید تاریخ دقیق شب قدر معلوم نیست . یعنی هیچ کس نمی داند آن شب دقیقا کدام یک از شبهای ماه رمضان است. شاید فکر کنید قبلا تاریخ آن مشخص بوده و بعدا در زمان غیبت امام زمان، تاریخ آن گم شده است. اما این فکر اشتباهی است . زیرا حتی پیامبر خدا هم تاریخ دقیق آن را نمی دانستند. (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص: 65)
البته در روایات آمده است که احتمال دارد آن شب یکی از سه شب نوزدهم ، بیست و یکم یا بیست و سوم ماه رمضان باشد. احتمال شب بیست و سوم بیشتر است.